از عروج ارواح و ملائکه به لقاء حق‌تعالی گفتیم و دانستیم بدون صبر هرگز نمی‌شود به درک این حقایق رسید. گفتیم این عروج، تدریجی است؛ اما نه تدریج در زمان مادی، بلکه در ایام الوهی و ایام ربوبی.

ملاّصدرا با اشاره به آیۀ 4 سورۀ معارج[1] و آیۀ 5 سورۀ سجده[2] می‌نویسد:

در هر هزار سال، صور کونی زمینی به تدریج به سوی عالم نفوس آسمانی که مدبّر اجرام آن‌ها هستند، بالا می‌روند، پس در هر هفت هزار سال که برابر با یک هفته از ایام ربوبیت است، تمام صورّ آنچه در آسمان‌ها و زمین است، به عالم آخرت منتقل می‌شود و با نفخه فزع، قیامت وُسطی برای نفوس برپا می‌گردد.

سپس در مدت پنجاه هزار سال که معادل هفت هفته و هر هفته از آن، هفت هزار سال است، با نفحۀ صعق، فنای کلی برای ارواح اتفاق می‌افتد و همه چیز به حضرت یکتای قهّار برمی‌گردد.»[3]

دو آيۀ "أَ فَعَيينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فی‏ لَبْسٍ‏ مِنْ خَلْقٍ جَديدٍ"[1]و "وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذی أَتْقَنَ كُلَّ شَی‏ءٍ إِنَّهُ خَبيرٌ بِما تَفْعَلُون"[2] را در اثبات معاد کبری، بیان داشتيم و گفتيم اين آيات نشان از تحول ذات موجودات عالم، از صورتی به صورت ديگر دارد؛ نه تبدیل يا تغییر آن. درواقع این سنتِ بدون تغییر الهی و قانون حاکم بر تکوين است که ذات هر موجودی علی‌الاتصال به تجدد امثال، صورتی جديد می‌پذيرد و تحول می‌يابد و به عینيت و اصل ثابت و آن وجهی که از خدا گرفته است، بازمی‌گردد.

از جمله آيات ديگر اثبات قیامت کبری آيۀ "يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ ۖ وَبَرَزُوا لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ"[3] است. ملاصدرا در تبیين اين آيه و چگونگی تبدیل ارض و سماوات به غیرش و کیفیت اين تحول، می‌گويد: "ولو كانت هذه الطبائع ثابتة الجوهرية مستمرة الهوية، لم ينتقل هذه الدار إلى دار الآخرة ، ولم يتبدل الأرض غير الأرض، ولا السماوات غير السماوات ..."[4] اگر سماوات و ارض و مافیها، طبعشان طبع ثابتی بود و تحولی نداشتند، هرگز نمی‌توانستند از اين عالم به عالم آخرت منتقل شوند و به زمين و آسمانی غير از اين زمين و آسمان مبدل گردند و در همان طبع خود می‌ماندند.

خلقت طبیعت بماهوطبعش مساوی تغییر، تبدیل، کون و فساد است و این جزء سنن الهی است. اما در جنبۀ وجود، حقیقت و وجه باقی‌اش ثابت است در عین تحول. منظور از تحول همان پذیرش صور، صیرورت و شدن است.

در بررسی آیات مربوط به تحول و نیز تبدل طبیعت، رسیدیم به آیۀ "يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَىٰ رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ"[1]. حقیقت "کَدح" ربطی به اقتضائات طبعی طبیعت و خاصیت کون و فساد آن ندارد. بلکه همان تحویلی است که در وجود انسان برای مرگ و حیات نفسش اتفاق می‌افتد؛ آن هم با فشار؛ چون به هر حال هر مرگی بدون فشارِ احتضار و سکرات و... نیست. در این مسیر، نفس از حیات دانی می‌میرد و به حیات برتر زنده می‌شود و دوباره می‌میرد و زنده می‌شود تا اینکه به ملاقات رب خودش برسد. مگر رب هر کس با دیگری فرق دارد؟ بله؛ رب هم مراتب دارد؛ رب در رتبۀ نباتی، حیوانی و انسانی. معلوم است ربّ کسی که بر اساس خلقت و تکوین می‌رود با رب کسی که مطابق هوایش حرکت می‌کند یکی نیست.