ابتلا و ظهور اقتضا
.....در ادامۀ بحث «حسين (ع) رحمت‌واسعه » (جلسۀ 2، 2 محرم 1436) به تبیین موضوع «ابتلا و ظهور اقتضا» می‌پردازیم.
در جلسه‌ی گذشته با بیان آیه‌ای از قرآن، وارد بحث "بلا" شدیم. "ابتلا" از ریشه‌ی "بلو" به معنای کهنه شدن است. به غم و اندوه نیز بلا می‌گویند، چون جسم را فرسایش می‌دهد. ابتلا نیز در وجه‌الخلقی و ناسوت، همین است؛ در حالی که روح را شکوفا می‌کند و استعدادهای آن را به ظهور می‌رساند. اما بلا به لحاظ وجه‌اللّهی، چه جایگاهی دارد؟
ذات خداوند، وجود بی‌اسم و بی‌رسم است که در آن رتبه هرگز ظهور نکرده؛ و "الله" اسم ظهور آن وجود است که موجودات از آن، ظهور یافته‌اند. ظهورات، خدا نیستند، اما از خدا جدا هم نیستند. او خیر و نور محض است و به تمام مراتب ظهورات، احاطه و اشراف تام دارد؛ ولی ظهورات می‌توانند نواقص، شرور و حدود هم داشته باشند. چرا؟
احدیت، اولین ظهور و رتبه‌ی اتمّ و اکمل است که هیچ قیدی ندارد. مثل اولین شعاع شمس که هیچ حدی نپذیرفته و وصل به خورشید است. اما مراتب دیگر، حد و قید پذیرفته‌اند و به همین علت، در مرحله‌ی اقتضا هستند؛ یعنی می‌توانند در حد و حجاب بمانند و یا آن را کنار زنند و وجود را ببینند و ظهور دهند.
به بیان دیگر، فقط خود خدا علت تامّه است. اما ظهور وجود در هیچ رتبه‌ای، علت تامّه برای شدن نیست و می‌تواند طبق مشیت خدا پیش نرود. انسان نیز با ورود در ناسوت، مقتضی تمام مراتب خیر و شرّ شده است. ظهور اقتضائات در تعیّن نفسی هرکس، شرایط می‌خواهد که این شرایط، با ابتلا فراهم می‌شود. به لحاظ حق، مقتضی رحمت بیش از غضب است، برای همه؛ اما به لحاظ خلق، مقتضی غضب بیشتر است. هرکس می‌تواند هرچه می‌خواهد، بشود؛ بستگی به این دارد که خود را در چه مسیر و شرایطی قرار دهد. همان طور که بذر گندم، هم می‌تواند به خوشه‌ای پر تبدیل شود و هم اینکه زیر پا بیفتد و فاسد گردد؛ ولی مشیت خدا این است که بذر در خاک، رشد کند و خوشه دهد.
خیر و حسنه از خداست و شرّ و زشتی از مراتب ظهور و تعیّنات، اما هردو از نزد خداست؛ "...كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللهِ..."[1]. چون همه چیز به نحو اقتضا آفریده شده و هرکس به هر تعیّنی برسد، از رهگذر شرایطی است که خدا در هستی فراهم کرده. یعنی هرکس هر راهی برای تعین خود انتخاب کند -البته در به فعلیت رساندن قوا، نه شعار و ادعا- در همان راه با سنت‌های الهی یاری خواهد شد.
دنیا همچون رحِم است که تمام شرایط باروری یا فساد نطفه را در خود دارد. همه‌ی مخلوقات، در سعه‌ی رحمت حق، خلق شده‌اند؛ اما با اختیار خود به راه غلط یا درست می‌روند. حتی امام حسین(علیه‌السلام) هم می‌توانست کربلایی نباشد و راه دیگری برود؛ چنان‌که راه حسینی شدن برای یزید، باز بود. در مقام مثال، خداوند آب را آفریده است؛ اما همین آب با توجه به شرایطی که در آن قرار می‌گیرد، می‌تواند شور یا شیرین شود، یخ بزند، تبخیر شود، لجن‌آلود یا نجس گردد. این دگرگونی‌ها، ظهور اقتضائات آب است؛ اما در مسیر شرایطی که خدا فراهم کرده است.
تمام آدابی که در شریعت برای بارداری، شیردهی و تربیت فرزند ذکر شده، اعمّ از تغذیه‌ی حلال، عبادات، اذکار، پرهیز از افکار غیر ربّانی و انتخاب اسم خوب، برای این است که مقتضیات رشد کودک را حقّی کند تا در مسیر رحمت الهی قرار گیرد. سایر دستورات دینی نیز در همین راستاست و تمام تکالیف، ابتلاست. تمام نفَس‌های ما امتحان است و اگر بی‌اعتنا به خواست و مشیت خدا، هرچه خواستیم انجام دهیم، خود را در شرایط رحمت الهی قرار نداده‌ایم.
خداوند با همه چیز و در یک کلام با جلال و جمالش، هر لحظه ما را در تمام مراتب فعل، خیال، عقل و قلب، امتحان می‌کند. گاه با وسعت و مسرّت، برای ظهور شکر؛ و گاه با سختی و گرفتاری، برای ظهور صبر. ما می‌توانیم شرایط خود را عوض کنیم و در مسیر خیر قرار گیریم. اما اگر خودمان نخواهیم، خدا آن را برایمان عوض نمی‌کند. و این خواست و طلب و در نتیجه اقتضایی که خود می‌خواهیم، در ابتلا ظهور می‌یابد.
ابتلا اولاً برای آن است که هرکس خود را بشناسد و برایش معلوم شود به اقتضای مشیت خدا که غلبه‌ی رحمت است، حرکت می‌کند یا به خواست دل و هوای نفس خود. ثانیاً برای ظهور و نمایاندن خوبی‌ها و زشتی‌های هرکس است. مثلاً اینکه انسان ادعا کند خدا را دوست دارد، حرف نیست؛ یک امر حقیقی عینی است که باید به ظهور رسد و اثر داشته باشد. راه ظهورش نیز فقط امتحان و ابتلاست و چه بسا در امتحان، خلاف ادعای او آشکار شود!
ما باید در همین ابتلائات، شرایطی را پیدا کنیم که در آن، در خشونت و قبض نباشیم، از انجماد درآییم، وجودمان حرارت بگیرد و جاری شویم برای همه. مثلاً در دنیای امروز که همه چیز آن، مقتضی رحمت را در جسم و روح ما تضعیف می‌کند، باید تغذیه‌ی سالم و ورزش مناسب داشته باشیم، تا تقویت شویم. نمی‌توانیم در هر شرایطی قرار بگیریم و بگوییم خدا رحیم و کریم و ستّار است؛ این‌ها همه اقتضاست و باید در شرایط خاص خودش قرار بگیریم تا ظهور کند.
[1]- اشاره به آیه 78، سوره نساء : همه از نزد خداست.
نظرات کاربران
